مهندسی ذهن و خلاقیت - دنیای مقالات

مهندسی ذهن و خلاقیت

ورود به دنیای ذهن و خلاقیت، در حقیقت نگاهی به اوجگاه هنرنمایی خداوند، در موجودی به نام انسان است. خداوند حکیم در خلقت انسان، هنرهایی رقم زده است که گاه توسط پزشکان و گاه توسط کاوش‏گران روان و هنرمندان، کشف و عرضه و مورد اشاره و تحلیل قرار گرفته است.
دنیای ذهن از این مقوله‏هاست؛ قابل رؤیت نیست؛ ولی قابل توصیف، تحلیل و شناسایی است و دنیای علم و کاروان اندیشه بشری، بعد از ایجاد رشته‏های متعدد و متنوع، به آن دست یازیده که یکی از این عوالم و دانش‏های جدید، دنیای روان‏شناسی است. سعی شده است تا در این مقاله، به این بحث پرداخته شود.
هوش و قوای ذهنی از هوش کلامی شروع می‏شود و تا هوش طبیعی گسترش می‏یابد.
فردی به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسیعی بر روی هوش انجام داد و دیگران نیز روی نظریه او کار کرده‏اند.
او معتقد به وجود هشت نوع هوش است که در ذیل با این هشت هوش و حتی مشاغلی که این هوش‏ها در آنها نقطه قوت است (نه قطعیت و حتمیت) آشنا می‏شویم.
1. هوش و مهارت‏های کلامی‏
این هوش و قوای ذهنی، شامل توانایی تفکر کلامی و استفاده از زبان برای بیان منظورهاست؛
یعنی افرادی که بتوانند از کلام، در گستره وسیعی، جهت تبیین مقاصد و استدلالات خود استفاده نمایند. کلام، تراوشات ذهنی را به اصوات تبدیل می‏کند و بسیاری از متکلمان هم زیبا می‏گویند؛ هم زیبا می‏نویسند و هم زیبا تحلیل می ‏کنند.

از صدرالدین شیرازی (فیلسوف متأخر اسلامی) سؤال شد که تفاوت پیامبران و فیلسوفان چیست؟
او جواب داد «پیامبر آن کسی است که با کشتی وحی، انسان‏ها را از یک طرف اقیانوس ناآرام زندگی و حیات، به طرف دیگر می‏برد و فیلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نیرو و قوای ذهنی و فکری خود مردم را تنها از یک طرف ساحل به طرف دیگر ساحل برساند».1
افراد نمونه اول در مشاغل مختلفی مانند: مؤلفان، روزنامه‏نگاران، سخنوران، مبلغان دینی، سخنرانان پرشور و حتی مدرسان و استادان موفق در ارتباط کلامی وجود دارند.
گاهی حتی در بین کم سوادان پیرامون ما نیز چنین افرادی یافت می‏شوند که قدرت کلامی فوق العاده‏ای دارند.
2. هوش و مهارت ریاضی‏
این گونه افراد، دارای قدرت و توانایی انجام عملیات ریاضی‏اند. این مهارت به استدلال و درک روابط عددی و منطق اعداد، اشکال، فضای هندسی و ریاضی ذهنی منتهی می ‏شود.
دقت، سرعت، درک‏های فراشناختی و استدلال هندسی و ریاضی در این افراد بسیار بالاست.
مشاغل مورد توجه و یا مناسب این افراد، عبارتند از: مهندسی، حسابداری، دانشمندی و نظریه‏پردازی.
3. هوش و مهارت فضایی‏
افرادی که دارای مهارت فضایی‏اند، کسانی هستند که توانایی تفکر سه بعدی را دارند. از این رو به خوبی در تحصیل موقعیت یا شرایط فیزیکی و فضایی، پشت ترکیب‏ها را می‏بینند. مشاغلی مورد توجه یا مناسب این افراد، عبارتند از: معماری، نقاشی، ملوانی و….
4. هوش و مهارت بدنی - جنبشی‏
این افراد دارای روحیه جنبشی و عدم سکون و تحرک زیاد و دستکاری اشیا و ابزار و محیط فیزیکی پیرامون خود می‏باشند و اصطلاحاً با ابزار و وسایل فیزیکی پیرامون مأنوس می‏باشند و دارای تبحر جسمی‏اند.
مشاغل مورد علاقه و مناسب این افراد عبارتند از: جراحی، صنعت گری، هنرهای زیبا و تئاترهای پرتحرک و ورزش.
5. هوش موسیقیایی‏
این دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زیر و بم بودن آهنگ‏ها حساس هستند. ریتم و تن صداها را می‏شناسند و دقت فوق العاده‏ای در تشخیص صداهای مختلط دارند.
مشاغل و حرفه‏های گرایشی یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: آهنگ سازی، موسیقی، نکته‏سنجی و نقادی.
6. هوش و مهارت میان فردی
این رشته از افراد، توانایی بالایی در درک دیگران، تیپ‏شناسی، قرائت ذهن از حالات و سکنات افراد و ایجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با دیگران را دارند و حتی در زندگی خصوصی و زناشویی موفق ظاهر می‏شوند و در تربیت عاطفی فرزندان نیز موفق می‏باشند.
مشاغل گرایشی یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: معلمی، روان‏شناسی، روان‏کاوی، بهداشت روانی، مشاوره و….
7. هوش و مهارت درون فردی‏
این مهارت در افرادی است که توانایی فهم خود را دارند؛ یعنی اهل غور و تفحّص در خویش هستند و بیشتر جست‏وجو گر درون خویشند.
مشاغل مورد علاقه و یا توصیه شده به این افراد، عبارتند از: الهیات، روان‏شناسی و انسان‏شناسی.
8. هوش و مهارت طبیعی‏
توانایی مشاهده الگوهای طبیعت، فهم نظام‏های طبیعی و مصنوعی ساخته انسان و غور در طبیعت بی‏جان و جان‏دار، ویژگی‏های این گونه افراد است.
مشاغل و علایق این گونه افراد، عبارتند از: کشاورزی، گیاه‏شناسی، بوشناسی، نقاشی چشم‏اندازها و هر نوع کار مربوط به طبیعت.
نباید فراموش کنیم که بسیاری از افراد از تمامی هوش‏های هشت گانه و قوای ذهنی بهره دارند؛ اما گاهی بعضی افراد در برخی هوش‏ها قوی‏تر و در برخی ضعیف‏ترند و نباید فراموش کنیم که اغلب افراد ترکیبی از این هوش‏های چندگانه‏اند.
نکته دیگر این که داشتن استعداد و هوش یا قوای ذهنی در این نوع خاص، باعث گرایش به کارهای مشابه، موازی یا جایگزین نیز می‏شود.
بسیاری از افرادی که به معماری گرایش داشته‏اند و دارای هوش فضایی‏اند، گاهی به هنر و خصوصاً سینما و فیلم سازی کشیده می‏شوند که این تفکری چند بعدی است و دقیقاً با مهارت و هوش فضایی هماهنگی دارد. در جامعه ما نیز این افراد زیادند. شهید آوینی، داود میرباقری و… نمونه‏هایی از این افرادند.
مهارت‏های طبیعی، آخرین اضافات گاردنر به نظریه هوش‏های متعدد است. گری لارسون، کاریکاتوریست مشهور، مهارت‏های طبیعی بی‏نظیری دارد. لارسون در دوران کودکی‏اش علاقه وافری به علم و طبیعت داشت؛ ولی به جای آن که به دنبال این رشته برود، علاقه‏اش را در کاریکاتورهایش بروز داد و جالب این که گواه مهارت‏های طبیعی لارسون این است که زیست شناسان نام برخی از گونه‏های جانوری را از کاریکاتورهای او گرفته‏اند.
نکته حائز اهمیت این است که گر چه او فعالیت جایگزینی را انتخاب کرد، اما ذوق تخصصی او باعث خلق آثار می‏شد که گرایش به هوش او داشت و استفاده کنندگان از آثارش نیز بیان‏گر این موضوع می‏باشند.
گاردنر معتقد است که آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقی، فلسفی، ادبی، بالنده و دوری از آثار مخرب و تعدیل لذت‏ها، ظهور و بروز این قوای ذهنی، استعدادها و هوش‏ها را دو چندان می‏کند.
همچنین طی تحقیقات گاردنر صدمه مغزی، به این هوش‏ها آسیب می‏رساند. هر یک از این هوش‏ها، مستلزم وجود مهارت‏های شناختی خاصی هستند و هر یک در آدم‏های سرآمد و عقب ماندگان ذهنی یا مبتلایان به گوشه‏گیری، برجسته می‏شوند.
اخیراً در آموزش‏های مدرسه‏ای و دانشگاهی به نظریه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشی و آزمایش طرح طیف مهارت‏ها و توانمندی‏های ذهنی با این ایده شروع می‏شود که هر دانش‏آموزی در یک یا چند حوزه، توانمندی بالایی دارد.
آیا آدم‏ها هوش عمومی و قوای ذهنی متفاوتی دارند؟
چارلز اسپیرمن معتقد بود که آدم‏ها دارای هوش عمومی‏2 و هوش‏های اختصاصی‏3 می‏باشند؛ اما نظریه هوش‏های هشت‏گانه گاردنر این مسئله را عمیق‏تر مطرح ساخت و به طور کلی اختلاف نظر در مورد وجود یا عدم وجود برخی جنبه‏های هوش عمومی وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهیت هوش‏های اختصاصی نیز ادامه دارد.
یکی از ویژگی‏های عمده تعدد یا عمیق بودن هوش و قوای ذهنی افراد، ظهور خلاقیت‏4 است.
خلاق بودن چیست؟ خلاقیت، نوین، متفاوت و حتی غیرمعمول فکر کردن و رسیدن به راه‏های نامتعارف است.
نباید فراموش کنیم که هوش و خلاقیت، یکی نیستند؛ از این جهت، بسیاری آدم‏های باهوش گاهی چیزهایی تولید یا عرضه می‏کنند که لزوماً نوین نیستند. همچنین گاهی آدم‏های بسیار خلاق به حرف جمع گوش نمی‏کنند؛ ولی آدم‏های بسیار باهوش، اغلب دنبال خشنود کردن جمع هستند.
آدم‏های خلاق، اغلب متفکران واگرا هستند. در تفکر واگرا، فرد برای یک سؤال، جواب‏های زیادی تولید می‏کند. اگر بخواهیم قضیه هوش و خلاقیت را بیشتر باز کنیم، باید بگوییم که خلاقیت زاییده هوش است و این قاعده حاصل می‏شود که اکثر خلاق‏ها باهوشند؛ ولی اکثر باهوش‏ها خلاق نمی‏باشند.
«می‏توان گفت که شرط خلاقیت، هوش است و یا یکی از نشانه‏های خلاقیت، هوش بالاست».
به زبان ساده‏تر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقیت است.
از این رو، گاهی هوش بالا هست، ولی خلاقیت ظاهر نمی‏شود و گاهی با ظهور خلاقیت، می‏توان هوش بالا را نتیجه گرفت.

مراحل خلاقیت ذهنی‏5
صاحب‏نظران، خلاقیت را غالباً یک فرایند پنج مرحله‏ای می‏دانند که عبارتند از:
1. آمادگی؛ وقتی غرق مسئله یا موضوع مورد علاقه‏تان می‏شوید و کنجکاوی شما تحریک می‏شود، به سادگی از کنار مسئله رد نمی‏شوید.
2. پرورش؛ ایده‏هایی به ذهنتان خطور می‏کند و در این مرحله، گاهی بین امور، رابطه‏ای نامعمولی پیدا می‏کنید.
3. بینش؛ این همان مرحله «آها» است؛ لحظه‏ای که فرد به ارتباط مراحل پی می‏برد و مسئله حل می‏شود؛ یعنی تمام قطعات پازل کنار هم چیده می‏شود.
4. ارزیابی؛ حالا باید تصمیم بگیرید که کدامیک از ایده‏هایتان باارزش است و ارزش دنبال کردن را دارد.
5. بسط؛ این، آخرین مرحله خلاقیت و غالباً طولانی‏ترین و سخت‏ترین مرحله آن است؛ یعنی باید بتوان آن را تعمیم داد.
ادیسون (مخترع مشهور) می‏گوید:
خلاقیت یک درصد فکر بکر است و 99 درصد زحمت؛ یعنی خلاقیت گاهی تا یک درصد کافی است؛ ولی برای رسیدن به مرحله ارزیابی، بسط، گسترش و تعمیم، 99 درصد زحمت لازم است.
میهالی، یکی از متخصصین معروف می‏گوید: پنج مرحله ساختار ذهنی و مهندسی ذهن در مسئله خلاقیت، به خوبی مطرح شده، اما همیشه آدم‏های خلاق، این مراحل را با همین ترتیب طی نمی‏کنند.
به طور مثال، گاهی یک شکل یا نهایت یک محصول را فرد خلاق در ذهن می‏بیند و حالا به پرورش ایده‏هایش می‏پردازد.
در معماران خلاق، این ایده جاری است.

خصوصیات متفکران خلاق‏
متفکران خلاق چه خصوصیت‏هایی دارند؟ «پرکینز»6 چهار خصوصیت برای این افراد خلاق است که عبارتند از:
الف) تفکر انعطاف‏پذیر و شیطنت‏آمیز
متفکران خلاق، انعطاف‏پذیرند و با مسائل بازی می‏کنند. نکته‏ای که تناقض برانگیز است، این است که خلاقیت اگر چه سخت و دشوار است، ولی اگر آن را آسان بگیریم، آسان می‏شود و به تعبیری، شوخی، چرخ‏های خلاقیت را روان می‏کند؛ البته منظور از شوخی در این جا، انعطاف روحی و تخیل است.
ب) انگیزش درونی‏
آدم‏های خلاق، معمولاً از خلق کردن، لذت می‏برند و به نمره، پول و حتی راضی کردن دیگران خیلی اهمیت نمی‏دهند؛ بلکه همیشه به دنبال خلق این هشتند. بنابراین، آدم‏های خلاق، بیشتر انگیزش درونی دارند و نه انگیزش بیرونی.
ج) خطر پذیری و ریسک‏
خطرپذیری یا بی‏مبالاتی و بی‏توجهی و قهرمان‏بازی متفاوت است.
آدم‏های خلاق، درصدی از خطر و ریسک را قبول می‏کنند و از این جهت اشتباه هم می‏کنند؛ البته این، نشانه مهارت کم آنها نیست؛ بلکه نشان می‏دهد که ایده‏های بیشتری دارند و امکانات بیشتری را در نظر می‏گیرند. برخی از ایده‏های آنها جواب می‏دهد و برخی دیگر با شکست مواجه می‏شود.
پبلو پیکاسو، نقاش اسپانیایی قرن 12، بیش از بیست هزار نقاشی کشید؛ ولی تمام آنها شاهکار نشدند. متفکران خلاق، با عدم موفقیت‏های خود کنار می‏آیند و از شکست عبرت می‏گیرند.
د) ارزیابی عینی کار7
بر خلاف این تصور قالبی که آدم‏های خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اکثر متفکران خلاق سعی می‏کنند از کارشان ارزیابی عینی داشته باشند. آنها برای قضاوت‏های فوق ملاک‏هایی دارند و به قضاوت آدم‏های قابل اعتماد و محترم بها می‏دهند و به این ترتیب، می‏فهمند که آیا با تفکر خلاقانه بیشتر می‏توان کارشان را بهبود بخشید یا نه.

سه توصیه برای آدم‏های خلاق‏
1. خود را دست کم نگیرید و بر محور مهندسی ذهن خلاق خود تأمل بیشتری کنید.
2. برنامه و زمان‏بندی داشته باشید؛ عمر کوتاه است و فرصت‏ها اندک و شما ممتاز.
همه آدم‏ها رگه‏هایی از خلاقیت دارند و یقیناً شما نیز در برخی زمینه‏های مورد اشاره این مقاله، خلاقانه ظاهر شده یا خلاقیتی بروز داده‏اید. اگر می‏خواهید به ابعاد خلاقیت و مهندسی ذهن خود واقف شوید، این نوشته‏ها را دوباره بخوانید.

نتیجه‏
طی چهل منزل به بحث مهندسی ذهن و مقوله خلاقیت پرداختیم و سعی کردیم این مبحث را با الگوها، روش‏ها، به زندگی خلاقانه گره بزنیم.
مخاطب ما جوان است و جوان یعنی جهان؛ جهانی از توان.
از شما جوان خلاق و جویای نام، انتظار می‏رود که روی مطالب تأمل داشته باشید. شاید از بین مطالب همین چهل منزل، به نکات ظریفی از خلاقیت خویش دست یابید. قبلاً نیز در این سلسله مقالات که چند ساله شده است، گفته‏ام که «لذت کشف خویش را تجربه کنید». شاید شما آدم خوش فکر، خلاق و مستعدی باشید؛ ولی درنیافته‏اید و به لذت کشف توانای بی پایان خود نرسیده‏اید.
تجربه کنید که به امتحانش می‏ارزد.

پی ‏نوشت:
1. عبدالجواد فلاطوری، پیامبران و فیلسوفان، ترجمه مهدی کندانی، همشهری، 1384، ص 9.
General .2
Spicial .3
Creativity .4
5. جان دبلیو سانتراک، زمینه روان‏شناسی، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران 1383.
6. Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive - behavioral therapy to reduce weight conserns improves
Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.
7. جان، دیلیوسانتراک، زمینه روان‏شناسی، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران 1383.